Зялёныя насаджэнні ва ўмовах урбанізацыі выконваюць важныя экалагічныя і сацыяльныя функцыі, у тым ліку асяроддзеўтваральныя, саніруючыя, прыродаахоўныя, рэкрэацыйныя, архітэктурна-планіровачныя, эстэтычныя.
Азеляненне - эфектыўны і адносна недарагі спосаб аздараўлення асяроддзя пражывання. На яго сыходзіць усяго 5% ад кошту жыллёвага будаўніцтва: лічба, несупастаўная з выдаткамі на спецыяльныя інжынерныя збудаванні, якія не заўсёды дастасавальныя і недастаткова эфектыўныя для вырашэння экалагічных праблем, асабліва ў буйных гарадах.
Ва ўсіх цывілізаваных краінах надаецца вялікае значэнне колькасці і якасці зялёных насаджэнняў. Гэты паказчык лічыцца важным індыкатарам устойлівага і паспяховага развіцця грамадства. Так, у дзяржавах Еўрасаюза пры ацэнцы гарадскога асяроддзя ўлічваюцца такія параметры, як азеляненне ў цэлым, забяспечанасць такімі тэрыторыямі ў радыусе 15-хвіліннай даступнасці, а таксама біялагічная разнастайнасць.
Асноўныя патрабаванні да арганізацыі гарадскіх экасістэм Беларусі замацаваны ў нарматыўна-прававых актах і галіновых рэгламентах. Узровень азелянёнасці прадугледжаны не ніжэй за 40%, у межах жылой або змешанай зоны - не ніжэй за 25%. Рэальныя паказчыкі істотна вар'іруюць нават па буйных гарадах рэспублікі. Так, у Мінску плошча тэрыторыі, пакрытай зялёнымі насаджэннямі, складае каля 44 працэнтаў, у Брэсце - 41,7 працэнта, Віцебску - 15,9 працэнта, Гродна - 13,8 працэнта. У цэлым наша сталіца апярэджвае многія еўрапейскія мегаполісы па гэтай характарыстыцы камфортнасці пражывання. Аднак калі на тэрыторыі Партызанскага раёна горада Мінска на аднаго жыхара прыпадае 35,8 м2 зялёных насаджэнняў, то ў Маскоўскім і Фрунзенскім раёнах - усяго 3,8-4,8 м2.
Шкодзіць экалогіі вялікіх гарадоў тэндэнцыя да зніжэння ўзроўню азелянёнасці з-за канфіскацыі зямель пад будаўніцтва і аўтастаянкі, з-за высечкі дрэў і кустоў, аслабленых хваробамі і іншымі неспрыяльнымі фактарамі з прычыны змены экалогіі іх вырастання.
Такім чынам, нягледзячы на ўяўны дабрабыт, праблем у айчынным зялёным будаўніцтве дастаткова. Яшчэ больш іх у прамысловым кветкаводстве, прывязаным да імпартных тэхналогій і гатункаў. Адсутнасць развітой паўнацэннай інфраструктуры ў гэтых сферах эканомікі з'яўляецца адной з прычын нізкай канкурэнтаздольнасці айчыннай прадукцыі дэкаратыўнага садоўніцтва, вялікага аб'ёму імпарту насення, саджанцаў дэкаратыўных раслін, кветкавай зрэзкі, расходных матэрыялаў, упакоўкі, інвентару, тэхнічных сродкаў па доглядзе пасадак.
Устойлівае развіццё любой галіны народнай гаспадаркі вызначаецца навукова-тэхнічным забеспячэннем. Даводзіцца канстатаваць, што ні ў зялёным будаўніцтве, ні ў прамысловым кветкаводстве такое практычна адсутнічае. Асобныя пытанні вырашае Цэнтральны батанічны сад НАН Беларусі (ЦБС НАН Беларусі). Асноўная яго задача - назапашванне і ўтрыманне генафонду дэкаратыўных раслін, які служыць крыніцай абнаўлення асартыментаў, матачнік для гадоўлі новых раслін, зыходным генетычным матэрыялам для атрымання ўласных гатункаў.
У рамках дзейных дзяржаўных праграм, праектаў і на дагаворных асновах у ЦБС пастаянна праводзяцца даследаванні ў галіне зялёнага будаўніцтва і прамысловага кветкаводства. Многія распрацоўкі эфектыўна выкарыстоўваюцца, аб чым сведчаць дастаткова багатыя ў відавых адносінах насаджэнні ў беларускіх гарадах, добрая якасць айчыннай кветкавай прадукцыі.
ЦБС НАН Беларусі займаецца распрацоўкай фітадызайну інтэр'ераў, уладкаваннем зімовых садоў. Тут на строга навуковай аснове пашыраецца калекцыя аранжарэйных раслін для стварэння тэматычных ландшафтаў рознага функцыянальнага прызначэння, выконваюцца заказы для знакавых аб'ектаў.
У мэтах узмацнення ролі айчыннай навукі ў вырашэнні найбольш актуальных праблем зялёнага будаўніцтва і прамысловага кветкаводства, садзейнічання пераходу іх на інавацыйны шлях развіцця рашэннем Бюро Прэзідыума НАН Беларусі №453 на базе Цэнтральнага батанічнага сада 21 кастрычніка 2015 г. утвораны Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр дэкаратыўнага сада.
Сярод яго асноўных задач можна назваць наступныя:
Навуковае забеспячэнне работы РНПЦ дэкаратыўнага садаўпарадкавання ўскладзена на падраздзяленні ЦБС НАН Беларусі: лабараторыі аранжарэйных раслін, інтрадукцыі драўняных раслін, біяразнастайнасці раслінных рэсурсаў, інтрадукцыі і селекцыі арнаментальных раслін, аховы раслін, мікракланальнага размнажэння раслін, экалагічнай фізіялогіі; аддзел біяхіміі і біятэхналогіі раслін; сектара дэкаратыўнага садоўніцтва, ландшафтнай архітэктуры і фітадызайну.
Матэрыяльна-тэхнічная база мае дастаткова развітую інфраструктуру, уключаючы сучаснае аналітычнае абсталяванне (секвенатар, спектрафатометры, храматографы, мікраскопы, прыборы для электрафарэзу і ПЦР-аналізу і інш.) для лабараторый ЦБС, аранжарэйны комплекс плошчай 2880 м2, інтра. Будуецца біятэхналагічны комплекс па мікракланальнага размнажэння раслін магутнасцю да мільёна саджанцаў у год. Увод гэтага аб'екта ў эксплуатацыю значна паскорыць працэс укаранення новых канкурэнтаздольных відаў і сартоў раслін у практыку азелянення і дэкаратыўнага садоўніцтва.
Біярэсурсны патэнцыял Цэнтра рэгулярна папаўняецца і абнаўляецца і на 1 студзеня 2016 г. складае 27 калекцый жывых раслін адкрытага грунту (10 832 узораў), 7 калекцый абароненага грунту (2 801 узор).
У РНПЦ вядуцца даследаванні па выяўленні механізмаў функцыянавання драўняных і травяністых раслін у перманентна стрэсавых сітуацыях на розным узроўні арганізацыі біясістэм з мэтай распрацоўкі тэхналогіі стварэння ўстойлівых і даўгавечных зялёных насаджэнняў у гарадскіх умовах. Паступова асвойваюцца арыгінальныя тэхналогіі мікракланальнага размнажэння запатрабаваных у азеляненні гатункаў дэкаратыўных раслін і культур прамысловага кветкаводства. Вывучаюцца фітанцыдныя і фізіялагічныя ўласцівасці араматычных вылучэнняў раслін, распрацоўваецца новая метадалогія стварэння спецыялізаваных летніх кампазіцый і фітадызайну інтэр'ераў. Вялікае значэнне надаецца выяўленню новых відаў фітапатагенных арганізмаў у зялёных насаджэннях і аранжарэйных комплексах на тэрыторыі Беларусі і ацэнцы іх шкоднаснасці.
РНПЦ прымае актыўны ўдзел у стварэнні сучаснага навукова-даследчага і вучэбна-асветніцкага цэнтра "Аранжарэя-2" на тэрыторыі ЦБС. Распрацоўваюцца і ўкараняюцца ў зялёнае будаўніцтва высокадэкаратыўныя і ўстойлівыя гатункі і гібрыды дэкаратыўных драўняных, хмызняковых, кветкавых і рэзка-араматычных раслін новага пакалення. Па заказе зацікаўленых арганізацый у бліжэйшы час будзе выраблена і рэалізавана да 500 тыс. саджанцаў у год мікраклональна размножаных запатрабаваных у азеляненні і фітадызайне інтэр'ераў дэкаратыўных раслін. Плануецца рэгулярна праводзіць навучальныя семінары і курсы перападрыхтоўкі, дэманстраваць сучасныя стылі азелянення, прадстаўляць краіну на спецыялізаваных міжнародных выставах.
Спецыялістаў па профілі дзейнасці Навукова-практычнага цэнтра будуць рыхтаваць Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт, Беларускі аграрна-тэхнічны ўніверсітэт. Плануецца праводзіць сумесныя з ВНУ даследаванні і навукова-тэхнічныя распрацоўкі па праблемах зялёнага будаўніцтва і прамысловага кветкаводства. Для гэтых мэт будуць шырока выкарыстоўвацца калекцыйныя фонды ЦБС, а таксама раней створаныя навукова-адукацыйныя цэнтры і кафедры падвойнага падпарадкавання.
Патэнцыйныя замежныя партнёры РНПЦ дэкаратыўнага садаўладкавання - батанічныя сады СНД, Балтыі, Абхазіі, Грузіі, а таксама вядучыя батанічныя сады ЗША, Вялікабрытаніі, Германіі, з якімі ўжо ўстаноўлена і плённа развіваецца навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва. Утвораны Савет батанічных садоў Расіі, Беларусі і Казахстана. У ходзе рэалізацыі міжнароднага праекта "Бэз Перамогі" (Беларусь, Расія, Казахстан, Украіна) былі размножаны і пасаджаны ў гарадах-героях гатункі бэзу з назвамі ваеннай тэматыкі.
З мэтай узмацнення лідзіруючых пазіцый батанічных садоў як каардынуючых цэнтраў у вывучэнні і абароне біяразнастайнасці прыроднай флоры, вырашэнні задач Глабальнай стратэгіі захавання раслін на 2011-2020 гг. ужо прайшла серыя міжнародных навуковых семінараў з экспедыцыйным выездам "Стратэгіі і метады батанічных садоў па захаванні і ўстойлівым выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці прыроднай флоры" ў 2013, 2014, 2015 гг. (Беларусь, Расія, ЗША, Польшча).
У сістэме кластараў Нацыянальнай акадэміі навук РНПЦ дэкаратыўнага садаўпарадкавання закліканы аб'яднаць навуковы і навукова-тэхнічны патэнцыял Аддзялення біялагічных навук, шэрага ўстаноў Аддзялення хіміі і навук аб зямлі, айчынных ВНУ.
В.В.Ціток, І.К.Валадзько
красавік 2016 г.
