Гісторыя лабараторыі біяразнастайнасці прыродных рэсурсаў

У перыяд інтэнсіўнага выкарыстання прыродных рэсурсаў важна забяспечыць захаванне ўсёй разнастайнасці генафонду вышэйшых раслін. Адным са шляхоў яго захавання з'яўляецца стварэнне ў батанічных садах калекцый дзікарослых раслін і распрацоўка прыёмаў іх вырошчвання.

Увядзенне ў культуру карысных травяністых раслін упершыню ў Беларусі пачалося ў красавіку 1932 года, калі было прынята рашэнне Савета Народных Камісараў БССР аб арганізацыі пры Беларускай Акадэміі Навук Цэнтральнага батанічнага сада. Ужо ў першыя даваенныя гады Садом праводзіліся шырокія навукова-даследчыя працы ў галіне інтрадукцыі раслін, вывучэнні расліннасці мясцовай флоры, ствараўся калекцыйны генафонд раслін рознага прызначэння.

Для стварэння калекцый насенны матэрыял набываўся ў той час шляхам экспедыцыйных выездаў у старыя сады, паркі і лясныя дачы нашай рэспублікі. Але каб цалкам задаволіць запатрабаванні ў стварэнні шырокіх калекцый з вялікай біялагічнай разнастайнасцю раслін для правядзення на іх аснове навуковых і прыкладных даследаванняў неабходна было пашырыць інтрадукцыйны пошук новых раслін з іншых фларыстычных рэгіёнаў, а, такім чынам, арганізоўваць правядзенне навуковага абмену насеннем і жывымі раслінамі з батанічнымі ўстановамі Савецкага Саюза і замежных краін. Для гэтых мэт у 1932 годзе пры аддзеле кветкавых раслін была створана насенная лабараторыя. З'явілася магчымасць прыступіць да складання Index seminum (спіс насення, прапанаваных для абмену). Першы Index seminum Саду быў выдадзены ў 1934 годзе (тады ён называўся Delectus seminum). У ім было прадстаўлена 533 выгляду і разнавіднасці раслін, якія адносяцца да 48 сямействаў, 231 роду, з іх 435 травяністых, пераважна з прыроднай флоры. Самы актыўны ўдзел у выпуску першага Index seminum прымала Яўгенія Ўладзіміраўна Іванова. У далейшым адзначаны рост калекцый Саду і ў Index seminum 1938 года налічвалася ўжо 634 выгляду і гатункі раслін, якія адносяцца да 77 сямействаў, 317 родам.

Ужо ў першыя гады, як сведчаць захаваліся Index seminum, у ЦБС вырошчваліся такія дэкаратыўныя расліны, як званочак карпацкі, акраклінум ружовы, дымарфатэка, аксаміткі, буквіца буйнацветкавая, фізасцегія віргінская, пенстэмон альпійскі і іншыя. З лекавых, харчовых і эфірна-алейных культывавалася гарчыца сарэпская, лаванда, шалфей эфіёпскі і лекавы, буквіца лекавая і іншыя.

У перыяд нямецка-фашысцкай акупацыі Батанічны сад быў падвергнуты вялізным разбурэнням і спусташэнню. Амаль цалкам быў знішчаны ўчастак сістэматыкі са шматгадовымі відамі раслін. Пасевы і пасадкі, якія захаваліся, знаходзіліся ў вельмі запушчаным стане.

Пасля вызвалення Мінска 3 ліпеня 1944 года разам з будаўніцтвам горада пачалося аднаўленне Батанічнага сада. Участку карысных травяністых раслін афіцыйна была прысвоена назва ўчастка сістэматыкі, хоць ён больш быў падобны на калекцыю карысных травяністых раслін (напрыклад, існавала вялікая калекцыя лубіна, люцэрны і інш.). Пэўнага месца гэты ўчастак не меў і знаходзіўся ў розных частках сада. Толькі ў 1955 годзе пры вялікай падтрымцы дырэктара Мікалая Уладзіслававіча Смольскага калекцыі набылі пэўнае месца (паміж дубовай і рабінавай алеямі, дзе праіснавала да 1964 года).

У 1946 годзе пад кіраўніцтвам Е.В.Івановай быў выпушчаны першы пасляваенны Index seminum. Усю працу па навуковым абмене і па вывучэнні карысных травяністых раслін ажыццяўляла група супрацоўнікаў, якую з 1946 па 1968 гг. узначальвала А.У. Іванова. У 1956 годзе работу на ўчастку пачала Галіна Васільеўна Пашына, а ў 1960 годзе - Лідзія Васільеўна Кухарава. А.У. Івановай з супрацоўнікамі па сутнасці была закладзена аснова той шырокай калекцыі карысных травяністых раслін (да 1500 таксонаў), якая прадстаўлена цяпер у ЦБС НАН Беларусі. І да гэтага часу галоўнай крыніцай папаўнення існуючых калекцый і стварэнне новых з'яўляецца навуковы абмен насеннем і жывымі раслінамі з батаніка-раслінаводчымі ўстановамі далёкага і блізкага замежжа. У гэтых мэтах лабараторыяй камплектуецца абменны фонд насення, выдаецца Index seminum. Абменныя сувязі з кожным годам пашыраюцца і цяпер ажыццяўляюцца прыкладна з 240 батанічнымі садамі і арбарэтумамі 46 замежных краін з ахопам усіх кантынентаў зямнога шара. За ўвесь перыяд існавання батанічнага саду шляхам абменных аперацый атрымана 267.723 узору насення, чаранкоў, цыбулін, клубняў і жывых раслін розных жыццёвых формаў: дрэў і кустоў, травяністых раслін рознага прызначэння, арнаментальных адкрытага і закрытага грунту. У розны час у вядзенні абмену прымалі ўдзел Г.В.Пашына, Л.У.Кухарава, Іван Васільевіч Лазнуха.

У 1955 годзе А.У. Івановай было пачата будаўніцтва экспазіцыі сістэматыкі раслін, дзе асобныя сямействы размяшчаліся па прынятай у той час сістэме прафесара А.А. Гросгейма. У гэты ж час быў закладзены ўчастак лекавых раслін насеннем, атрыманым з Усесаюзнага інстытута лекавых раслін (ВІЛР, Маскоўская вобласць).

З наданнем Цэнтральнаму батанічнаму саду АН БССР у 1967 годзе статусу навукова-даследчага інстытута былі зноў створаны падраздзяленні і для кожнага з іх распрацаваны свае навуковыя напрамкі. Лабараторыя, якая называлася насеннай у 1968 годзе, была перайменавана ў лабараторыю мабілізацыі раслінных рэсурсаў, якую ўзначаліў кандыдат біялагічных навук Міхаіл Аляксандравіч Кудзінаў.

У 1969 годзе пад кіраўніцтвам М.А. Кудзінава на тэрыторыі Цэнтральнага батанічнага саду АН БССР быў падабраны ўчастак дзярнова-падзолістых глеб плошчай 0,05 га і закладзены вопыты па асваенні культуры паўночнаамерыканскіх журавін буйнаплоднай у Беларусі [1, 2, 3]. У 1979 годзе па распрацоўках М.А.Кудзінава і Яўген Канстанцінавіч Шаркоўскага былі выдадзены "Рэкамендацыі па стварэнні плантацый паўночнаамерыканскіх журавін буйнаплоднай" [4]. На падставе праведзеных даследаванняў распрацавана і прынята для ўкаранення "Навукова-тэхнічная праграма арганізацыі ў рэспубліцы культурнага журавінства".

Пад кіраўніцтвам і непасрэдным удзелам М.А.Кудзінава было пачата будаўніцтва доследна-эксперыментальнай плантацыі журавін буйнаплоднай у Ганцавіцкім раёне Брэсцкай вобласці. Намаганнямі супрацоўнікаў лабараторыі Я.К.Шаркоўскага, Міхаіл Сямёнавіч Барэйшы, Кухаравай Л.В., Пашынай Г.В., Людмілы Рыгораўны Біруковай і інш. у Ганцавічах на плошчы 1га былі ажыццёўлены першыя пасадкі зялёных чаранкоў журавін, закупленых у Канадзе.

Разам з прыцягненнем новых відаў у культуру шляхам навуковага абмену насеннем з батанічнымі садамі, выкарыстоўваецца і іншы шлях папаўнення калекцый - экспедыцыйныя паездкі ў месцы натуральнага вырастання карысных раслін. Супрацоўнікі Саду прымалі ўдзел у экспедыцыях, арганізаваных Радай батанічных садоў АН СССР, Усесаюзным інстытутам раслінаводства, рэгіянальнымі батанічнымі садамі. У 1957 годзе Г.У. Пашынай было прывезена насенне і жывыя расліны з Сярэдняй Азіі і Каўказа.

У 1977 годзе Л.У. Кухарава ў складзе экспедыцыі Цэнтральнага батанічнага саду АН Казахскай ССР, а ў 1978 у складзе экспедыцыі батанічнага саду АН Кіргізскай ССР і ў 1988 годзе ў складзе экспедыцыі Галоўнага батанічнага саду Сібірскага аддзялення АН Расіі (Новасібірск) сабрала ў насенне лекавых, эфіра-алейных, а таксама салеросы для біялагічнай рэкультывацыі солеадвалаў Салігорскага калійнага камбіната. У 1978 і 1979 гг. Г.У. Пашына ў складзе экспедыцыі ВІР наведала цэнтральныя і ўсходнія раёны Каўказа і Перадкаўказзя з мэтай збору насення дэкаратыўных раслін.

У 1982 годзе, згодна з планам рэканструкцыі, участак сістэматыкі быў перанесены ў паўднёва-заходнюю частку сада на стыку бярозавай і таполевай алей, дзе і была закладзена экспазіцыя вялікай колькасці травяністых раслін па прынятай у той час сістэме акадэміка А.Л. Тахтаджана. Была створана і новая экспазіцыя - участак рэзкіх раслін. Непасрэдны ўдзел і кіраўніцтва ў закладцы экспазіцый сістэматыкі і рэзкіх раслін ажыццяўляла ў гэты час Л.У. Кухарава.

У 1986 годзе Кухарава Л.У. была прызначана загадчыцай лабараторыі на змену Кудзінаву М.А, і ў гэтым жа годзе лабараторыю ўзначаліў Міхаіл Іванавіч Ярашэвіч.

Супрацоўнікамі лабараторыі вёўся актыўны пошук і ўвядзенне ў культуру рэзка-араматычных і смакавых раслін з мэтай выкарыстання іх у харчовай прамысловасці і атрымання на іх аснове заменнікаў дарагіх, імпартуемых відаў прадукцыі - рэзкіх затавак, лекавых сродкаў, харчовых дабавак і іншых. Для найболей поўнага выяўлення патэнцыйных магчымасцяў вывучэння груп раслін быў скарыстаны метад прыцягнення радавых комплексаў, а для вялікіх родаў - секцый. З ліку радавых комплексаў былі прыцягнуты для вывучэння ў культуры віды родаў астрагал, барвінак, буквіца, святаяннік, змеегалоўнік, канюшына, лук, очиток, рапонтикум, сінегалоўнік, саладкакорань, шалфей, журавіны. Першасная інтрадукцыйная ацэнка дазволіла вылучыць шэраг відаў, якія падлягаюць далейшаму дэталёваму вывучэнню ва ўмовах культуры. Гэта віды родаў горац, жывакост, сільфія, канюшына, астрагал, саладкакорань, цыбуля, галегі і амарант, якія рэкамендуюцца для вырошчвання ў розных агракліматычных умовах Беларусі. У калгасах і саўгасах рэспублікі былі закладзены вытворчыя плантацыі, якая ў той час лічылася каштоўнай, камовай расліны баршчэўніка Сасноўскага. Выпрабоўваліся ў вытворчых умовах сільфія пранізлівалістая, горац Вейрыха, галега ўсходняя, ​​лукі слізун і разанец. Акрамя таго, даследаванні лабараторыі былі накіраваны на вырашэнне пытанняў захаванасці зімовых запасаў сіласуемых кармоў з мінімальнымі стратамі пажыўных рэчываў. Сіласаванне з дапамогай кансервантаў расліннага паходжання абгрунтавана тым, што дзякуючы наяўнасці ў іх біялагічна актыўных рэчываў, якія валодаюць бактэрыцыднымі і фунгіцыднымі ўласцівасцямі, якія душаць жыццядзейнасць мікраарганізмаў і грыбных інфекцый у сіласуемай масе. У якасці расліннага кансерванта была скарыстана зялёная маса палыну эстрагон, якая паказала высокі кансерваваны эфект.

У 1993 годзе лабараторыю ўзначаліла Л.У.Кухарава, а ў 1999 годзе лабараторыя была перайменаваная ў аддзел мабілізацыі раслінных рэсурсаў.

У калекцыі прыцягваліся рэдкія віды, якія падлягаюць ахове ў межах не толькі нашага рэгіёна, але і на тэрыторыі ўсяго былога Савецкага Саюза. Такія, у прыватнасці, ветраніца лясная, вадазбор звычайны, касатыкі сібірскі і бязлісцевы, купальніца еўрапейская, кадзіла сармацкае, лілея саранка, цыбуля мядзведжая, шпажнік чарапічасты і іншыя, уключаныя ў Чырвоную кнігу Беларусі, а таксама астранцыя вялікая, арніка горная, ляўкай летні, мачак жоўты, півоні Млакасевіча і чужаземны, рабарбар алтайскі, ясколка Біберштэйна і іншыя занесеныя ў Чырвоную кнізе СССР.

У 2010 годзе аддзел быў перайменаваны ў лабараторыю біяразнастайнасці раслінных рэсурсаў, якую ўзначаліў д.б.н. Уладзімір Уладзіміравіч Ціток. Пад яго кіраўніцтвам вызначаны асноўныя кірункі навуковай і інавацыйнай дзейнасці лабараторыі з выкарыстаннем сучасных малекулярна-генетычных і біяхімічных метадаў і інфармацыйных тэхналогій.

Значна актывізавалася праца па вывучэнні і захаванні рэдкіх відаў раслін распрацоўцы метадаў іх рэпатрыяцыі ў натуральныя месцы вырастання і пачата фарміраванне нацыянальнага рэзервовага генафонду рэдкіх і знікаючых відаў раслін прыроднай флоры Беларусі (к.б.н. Барыс Юр'евіч Аношанка, Святлана Паўлаўна Торчык, Алеся Уладзіміраўна Кучонак і Марына Анатольеўна Бедуленка). Устанаўліваюцца месцы натуральнага росту папуляцый рэдкіх і знікаючых відаў прыроднай флоры Беларусі, якія прыцягнуты ў батанічны сад для ацэнкі ступені ўстойлівасці і адаптацыйных магчымасцей ва ўмовах ex-situ, праводзіцца параўнальнае вывучэнне іх эколага-біялагічных і генетыка-папуляцыйных асаблівасцей ва ўмовах in-situ і ex -situ, распрацоўваюцца прыёмы іх рэпрадукцыі. На тэрыторыі ЦБС у сектары Флоры Беларусі закладваюцца стацыянарныя эксперыментальныя пляцоўкі для мадэльнай рэпатрыяцыі, вывучэння экалагічных і марфолага-фізіялагічных асаблівасцей развіцця раслін у супольнасцях. Сумеснымі намаганнямі даследчыкаў з ЦБС і Інстытута эксперыментальнай батанікі ім. В.Ф. Купрэвіча распрацоўваюцца навуковыя асновы аднаўлення крытычных папуляцый ахоўных раслін у Рэспубліцы Беларусь.

Актывізавалася праца па вывучэнні біялагічнай разнастайнасці раслін сусветнай флоры і стварэнне ўласных эфектыўных гатункаў лекавых (Л.У.Кухарава, Таццяна Васільеўна Гіль, Аляксандр Аляксандравіч Кот) і кармавых (Сяргей Яўгенавіч Лобан) раслін. Супрацоўнікамі лабараторыі створана больш за 30 сартоў лекавых, рэзка-араматычных і кармавых раслін.

У 2013 годзе створана новая калекцыя біяэнергетычных раслін і пачата распрацоўка тэарэтычных асноў і сучасных напрамкаў фарміравання энергаплантацый (к.с.-.х.н. М.І.Ярашэкіч, к.б.н. Мікалай Семяновіч Купцоў, Павел Андрэевіч (Пашкевіч). У Беларусі цяпер, як і ва ўсім свеце, выкарыстанне сельскагаспадарчых угоддзяў для вытворчасці біямасы на энергетычныя мэты мае няўхільную тэндэнцыю да росту. Патэнцыйныя плошчы для размяшчэння энергаплантацый, напрыклад, толькі хуткарослых драўняных раслін могуць скласці 200-300 тыс. га. Агульны патэнцыял біяэнергіі ў рэспубліцы даволі значны і складае ад 25 працэнтаў да 30 працэнтаў сённяшніх патрэбнасцей краіны ў энергіі.

З 2014 года пачаты актыўныя сумесныя з БДТУ даследаванні па вывучэнні біялагічна актыўных рэчываў і стварэнні неагаленавых прэпаратаў капілярапратэктыўнага, кардыятропнага, гепатапратэктарнага, супрацьгіпаксічнага дзеяння і стымулюючых рэгенерацыю тканін на аснове прыродных комплексаў, якія валодаюць узаемадапаўняльнымі модулямі. б.н. Прыродныя флавоноіды не праяўляюць таксічнага дзеянні, не з'яўляюцца кумулятыўнымі і ў вялікіх дозах звычайна не выклікаюць якіх-небудзь пабочных адмоўных эфектаў. Ствараемыя комплексы накіраваны на ўзмацненне фармакалагічных уласцівасцяў флаваноідаў шляхам выкарыстання прыродных злучэнняў для павышэння іх біядаступнасці.

З моманту стварэння лабараторыя вядзе Галоўную інтрадукцыйную кнігу Цэнтральнага батанічнага саду, таму, з 2010 г. лабараторыя пачала курыраваць навукова-інфармацыйную дзейнасць Саду: распрацавана сістэма і з 2012 г. вядзецца электронны ўлік і рэгістрацыя калекцыйных узораў; створаны і падтрымліваецца інтэрнэт-сайт Цэнтральнага батанічнага саду (к.б.н. Б.Ю.Аношка). Лабараторыя з'яўлялася каардынатарам выдання ў 2013 г. кнігі “Калекцыі Цэнтральнага батанічнага сада” – першай комплекснай навуковай працы, у якой на высокім прафесійным узроўні прадстаўлена апісанне ўсіх калекцый жывых раслін і гербарыяў Саду.

Навуковыя дасягненні і працы супрацоўнікаў лабараторыі шырока вядомыя як у нашай краіне, так і за мяжой. Імі апублікавана ў агульнай складанасці больш за 700 навуковых артыкулаў і 15 манаграфій і створана больш за 30 сартоў лекавых, рэзка-араматычных і кармавых раслін.

Л.У.Кухарава, Б.Ю.Аношканка
красавік 2016