Сектар захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў

Асноўныя напрамкі даследаванняў

• распрацоўка навуковых асноў захавання генафонду рэдкіх і знікаючых відаў раслін прыроднай флоры Беларусі;
• стварэнне аптымальных спосабаў для арганізацыі прыродаахоўных перамяшчэнняў папуляцый рэдкіх відаў;
• папуляцыйныя даследаванні генетычнага статусу рэдкіх відаў раслін;
• вывучэнне анатама-марфалагічных і фізіялагічных асаблівасцяў дыяспар;
• збор, апрацоўка, дакументаванне і захоўванне насення дзікарослых і інтрадуцыраваных відаў раслін;
• забеспячэнне міжнароднага насеннага абмену;
• эколага-асветніцкая дзейнасць.

Найважнейшыя вынікі навуковых даследаванняў

• распрацаваны прынцыпы і спосабы захоўвання дыяспар рэдкіх і інтрадуцыраваных відаў раслін у адпаведнасці з іх біёлага-фізіялагічнымі асаблівасцямі;
• створана і папаўняецца калекцыя насення, якая на пачатак 2022 г. налічвала 2285 узораў насення. Рэфератыўная калекцыя прадстаўлена 901 сортаўзорам, калекцыя доўгатэрміновага захоўвання – 919 узорамі. Абменны фонд (Index Seminum) налічвае 465 сортаўзораў насення раслін, сабраных у натуральных месцапражываннях і ва ўмовах ЦБС.
• падтрымліваецца і папаўняецца калекцыя рэдкіх і знікаючых відаў раслін флоры Беларусі, у якой налічваецца больш за 170 відаў судзінкавых раслін.

Міжнароднае супрацоўніцтва

Сектар каардынуе працу па міжнародным абмене насення. У 2022 г. абменная праца выконвалася са 134 батанічнымі ўстановамі. У сезоне 2021/22 г было атрымана 116 Index Seminum, выкананы заяўкі 105 батанічных устаноў, па якіх выслана 1152 узоры насення.

Спіс асноўных публікацый

1. Кручонак, А. Нацыянальны рэзервовы генафонд рэдкіх і знікаючых відаў флоры / А. Кручонак, Б. Аношанка, В. Ціток // Навука і інавацыі. 2018. № 2 (180). С. 66-69.
2. Кручонак, А. Абследаванне навакольнага асяроддзя для стварэння хімічных мадэляў статыстычных насельніцтва і няправільных структурных матэрыялаў / А. Kruchonak, B. Anoshenko, V. Titok // Біалагічная diversity – з сярэдзіны да экасістэмы. New challenges in botanical and environmental research / Ed. By Grażyna Łaska. – Białystok, 2018. – P. 27–34.
3. Самахвалава, Н. В. ацэнка генетычнай зменлівасці беларускіх папуляцый Ophrys insectifera L. з выкарыстаннем малекулярных iPBS маркераў / Н. В. Самахвалава , А. В. Кручонак, Б. Ю. Аношка, В. В. Ціток // Весці НАН Беларусі. Сяр. біял. навук. – 2021. – Т. 66, № 2. – С. 223–231.
4. Мялік, А. М. Сучаснае значэнне і перспектывы развіцця прыродна-запаведнай сеткі цэнтральнай часткі Беларускага Палесся для захавання разнастайнасці судзінкавых раслін / А. М. Мялік, А. А. Галуц // Тр. Мардоўск. дзярж. прырод. запаведз. ім. П. Г. Смідовіча. – 2020. – Вып. 25. – С. 338–357.
5. Шлапакова, Т. Г. Марфалагічныя асаблівасці насення роду Turbinicarpus / Т. Г. Шлапакова, В. В. Ціток // Вага. Нац. aкад. навук Беларусі. Сяр. біял. навук. – 2021. – Т. 66, № 4. – С. 482–490.
6. Мялік, А. М. Новыя фларыстычныя знаходкі рэдкіх і ахоўных абарыгенных відаў на тэрыторыі Беларусі / А. М. Мялік, А. В. Кручонак, А. Л. Гуліс // Изв. Гомельскі. дзярж. ун-та ім. Ф. Скарыны. Натур. навукі. - 2021. - № 3 (126). – С. 48–54.
7. Мялік, А. Н. Роля інтрадукцыі ў працэсах антрапагеннай трансфармацыі флоры Прыпяцкага Палесся / А. Н. Мялік // // Hortus bot. – 2021. – Т. 16. – URL: http://hb.karelia.ru/journal/article .php?id=8026. DOI: 10.15393/j4.art.2021.8026

Нарыс аб гісторыі падраздзялення

Пачатак работ па вывучэнні і захаванні рэдкіх відаў раслін у ЦБС НАН Беларусі звязаны з імем акадэміка Смольскага Мікалая Уладзіслававіча, які быў дырэктарам гэтай установы з 1955 па 1976 г. На працягу многіх гадоў ён з'яўляўся старшынёй камісіі па ахове прыроды АН БССР, кіраваў працамі па навуковым абгрунтаванні арганізацыі шэрагу дзяржаўных запаведнікаў, заказнікаў, пошуку і вывучэнні рэдкіх і якія маюць патрэбу ў ахове раслін. У гэтыя гады пад кіраўніцтвам д.б.н. Анатоля Васільевіча Бойкі, які загадваў лабараторыяй экалогіі і аховы прыроды, пры вывучэнні прыродных комплексаў Прыпяцкага ландшафтна-гідралагічнага запаведніка і Налібоцкай пушчы, былі ўстаноўлены месцы натуральнага вырастання асобных відаў рэдкіх раслін. У 1976 г. шэраг рэдкіх для Беларусі відаў былі прыцягнуты ў батанічны сад для ацэнкі ступені іх устойлівасці і адаптацыйных магчымасцей ва ўмовах культуры. З гэтага часу пачынаецца гісторыя існавання адной з найбольш каштоўных з прыродаахоўнага пункту гледжання калекцый ЦБС НАН Беларусі - калекцыі рэдкіх і знікаючых раслін прыроднай флоры Беларусі.

Далейшая гісторыя развіцця гэтай калекцыі цесна звязана з імем Івана Васільевіча Лазнухі, які прыцягваў мноства новых узораў з натуральных месцаў пасялення, а таксама пачаў закладку штучных цэнапапуляцый на тэрыторыі ЦБС. Вывучэннем рэдкіх для Беларусі відаў раслін займалася таксама Лідзія Васільеўна Кухарава, шляхам прыцягнення да інтрадукцыйных выпрабаванняў матэрыялу з розных батанічных садоў Еўропы.

У далейшым куратарам калекцыі, Святланай Паўлаўнай Торчык, дзякуючы прыцягненню шматлікага матэрыялу з прыродных папуляцый было створана асноўнае ядро ​​сучаснай калекцыі. Пад яе кіраўніцтвам былі вычленены тры блокі калекцыі: фондавы, эксперыментальны і дэкаратыўны. Былі таксама распрацаваны сістэмы экспанавання і метады напрацоўкі матэрыялу для дэкаратыўнага ландшафтнага афармлення з дапамогай рэдкіх і знікаючых раслін, што мае ў сучасных умовах высокі эколага-асветніцкі патэнцыял.

Новы якасны віток у сваім развіцці калекцыя рэдкіх і знікаючых раслін прыроднай флоры Беларусі атрымала ў 2017 г., калі на яе базе быў створаны сектар захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў у складзе лабараторыі біяразнастайнасці раслінных рэсурсаў. Да 2022 г. куратарам калекцыі і загадчыкам сектара была А.У. Кручаня. За апошнія гады супрацоўнікамі сектара выяўлены месцы натуральнага росту папуляцый шэрагу рэдкіх раслін, выканана рэзерваванне гермаплазмы ў выглядзе насення, спрэчка і прапагул для захавання генафонду, ацэнкі ступені ўстойлівасці і адаптацыйных магчымасцяў ва ўмовах ex situ. Праведзена таксама параўнальнае вывучэнне эколага-біялагічных асаблівасцей рэдкіх і знікаючых відаў прыроднай флоры Беларусі ва ўмовах in situ і ex situ і распрацаваны прыёмы і метады аднаўлення папуляцый уразлівых відаў, якія знаходзяцца ў крытычным стане. .

Важным этапам у гісторыі развіцці сектара і калекцыі рэдкіх і знікаючых відаў, з'яўляецца распачатая ў 2019 г. праца па рэканструкцыі калекцыйнага ўчастка. На яго тэрыторыі створана дарожна-сцежкавая сетка для зручнасці абслугоўвання калекцыі і правядзення экскурсій. Створаны шэраг штучных збудаванняў (подпорная сценка, сажалкі, балоты, марэнная града), якія імітуюць натуральныя экасістэмы, што дазволіць культываваць рэдкія стэнатопныя віды. Важнейшым складальнікам рэканструкцыі з'яўляецца групоўка відаў па эдафічным і фітацэнатычным прынцыпе, што дасць магчымасць у будучым стварыць аптымальныя ўмовы для захавання рэдкіх раслін у складзе калекцыі.

У цяперашні час сектар захавання і ўзнаўленні раслінных рэсурсаў займаецца таксама міжнародным батанічным абменам насення. Гісторыя гэтага найважнейшага для ЦБС напрамкі дзейнасці пачынаецца з моманту яго заснавання - 1932 г. Тады была створана насенная лабараторыя, якая пасля была пераўтворана ў лабараторыю мабілізацыі раслінных рэсурсаў. Многія гады міжнародны абмен насення курыравала В.К. Данілюк, з 2020 г. гэтым працэсам займаецца А.Л. Гуліс.

Сучасная калекцыя насення ЦБС НАН Беларусі падзелена на некалькі блокаў. У першым канцэнтруюцца ўзоры з прыроды: рэдкія і знікаючыя віды раслін, а таксама індыкатарныя віды рэдкіх біятопаў Беларусі. Матэрыял гэтай часткі служыць асновай рэзервовага генафонду і крыніцай для прыродаахоўных перасоўванняў - рэпатрыяцый, рэінтрадукцый, рэстаўрацый прыродных папуляцый, якія знаходзяцца ў крытычным стане. Другі, самы буйны на сёння блок уяўляе гермаплазму відаў, якія гадуюцца ў ЦБС. Матэрыял гэтых двух блокаў закладзены на розныя тэрміны захоўвання: нізкатэмпературны доўгатэрміновы, сярэднетэрміновы і кароткатэрміновы пры паніжаных дадатных тэмпературах. Трэці блок створаны для ажыццяўлення міжнароднага абмену насеннем паміж батанічнымі садамі і сістэму дэпанавання дублетаў рэдкіх відаў з іншых краін. У 2022 г. абменная праца выконвалася са 134 батанічнымі ўстановамі з усяго свету.

У цяперашні час пад кіраўніцтвам член-карэспандэнта, д.б.н. В.У. Цітка супрацоўнікамі сектара рыхтуюцца да абароны дысертацыйныя працы «Біяэкалагічныя асаблівасці рэдкіх, знікаючых і высокадэкаратыўных відаў Cactaceae Juss. пры размнажэнні і захаванні ў калекцыях» (Шлапакова Т.Г.) і «Генетычныя асаблівасці рэгрэсіўных папуляцый некаторых прадстаўнікоў сямейства архідных (Orchidaceae) і вызначэнне шляхоў іх захавання» (Самахвалава Н.В.). p>

Нарыс аб найважнейшых выніках падраздзялення

За гады існавання сектарам захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў праведзена значная навуковая, асветніцкая, а таксама практычная работа па вывучэнні, захаванні і аднаўленні папуляцый рэдкіх відаў раслін флоры Беларусі.

Супрацоўнікамі сектара ў 2019–2020 гг. выконвалася заданне 2.41 «Распрацоўка і ўдасканаленне сістэм папаўнення і захавання нацыянальнага рэзервовага генафонду рэдкіх і знікаючых відаў раслін лясных экасістэм прыроднай флоры Беларусі» ДПНД «Прыродакарыстанне і экалогія», 2016–2020 гг., падпраграма 10.2 «Біяразна». У гэтыя гады выкананы таксама сумесны беларуска-латвійскі праект "Ацэнка генетычных рэсурсаў марошкі ў Латвіі і Беларусі для патрэб селекцыі і захавання" (дагавор з БРФФД №Б19ЛАТГ-004 ад 21.06.2019 г.).

У 2019–2020 гг. было рэалізавана мерапрыемства "Распрацоўка рэкамендацый па рэканструкцыі калекцыйнага ўчастка і комплексу доўгатэрміновага захоўвання насення рэдкага і знікаючага віду раслін прыроднай флоры Беларусі" ў рамках задання дзяржаўнай праграмы "Навукаёмістыя тэхналогіі і тэхніка" на 2016–2020 гг. У выніку выкананых работ рэканструяваны ўчастак рэдкіх і знікаючых відаў з улікам стварэння максімальна спрыяльных умоў для культывавання раслін і правядзення навучальных заняткаў з экскурсіямі.

З 2021 г. выконваецца праект 05.01 «Распрацоўка і ўдасканаленне сістэм папаўнення, захавання і шляхоў аднаўлення рэзервовага генафонду раслін рэдкіх біятопаў Беларусі»» (2021–2025 гг.) у рамках задання 10.02.05 «Стварэнне навуковых асноў кіравання мэтавымі прыкметамі рэдкіх і гаспадарча-значных відаў жывёл і раслін на аснове даследавання структурна-функцыянальнай арганізацыі іх геномаў» ДПНД «Прыродныя рэсурсы і навакольнае асяроддзе». Таксама супрацоўнікі сектара выконваюць праект «Прыродаахоўная роля генетычнай разнастайнасці харалагічна дэтэрмінаваных відаў сямейства архідных ва ўмовах кліматычных змяненняў» (дагавор з БРФФД №Б22М-078 ад 04.05.2022 г.).

Навуковыя напрацоўкі сектара захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў знайшлі практычнае прымяненне пры рэальнай ахове і аднаўленні рэдкіх і знікаючых відаў. Па ініцыятыве ЦБС НАН Беларусі была распачата серыя прыродаахоўных мерапрыемстваў з асветніцкай місіяй "Зялёныя скарбы Беларусi" пры падтрымцы ААТ "ААБ Беларусбанк". У верасні 2017 г. у наваколлях г. Слонім (Гродзенская вобл.) адбылася закладка штучнай рэзервовай цэнапапуляцыі ахоўнай расліны дуброўкі скальнай (Potentilla rupestris L.). Удзельнікамі акцыі сталі прадстаўнікі ЦБС НАН Беларусі, Інстытута эксперыментальнай батанікі ім. В.Ф. Купрэвіча НАН Беларусі, Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь, а таксама навучэнцы Слонімскага раённага экалагічнага цэнтра дзяцей і моладзі.

У 2017–2019 гг. праводзіліся работы па рэканструкцыі самай паўночнай у Беларусі папуляцыі асакі ценявой (Carexumbrosa L.) у заказніку «Сакаліны». Быў напрацаваны пасадачны матэрыял, падрыхтаваны дазвольныя дакументы і праведзены семінар з мясцовымі жыхарамі, на ўчастках якіх у закрытых лакацыях праводзілася адаптацыя рознаўзроставых сеянцоў асакі ценявой.

Выкананы таксама работы па стварэнню рэзервовых цэнапапуляцый астранцыі вялікай (Astrantiamajor L.) у Нацыянальным парку «Белавежская пушча». Былі створаны тры штучныя цэнапапуляцыі гэтага віду і распрацавана схема ацэнкі паспяховасці пераносу, якая будзе апрабавана ў наступныя гады.

З мэтай абагульнення пытанняў сучасных тэарэтычных праблем і практычных дасягненняў па захаванні фітаразнастайнасці пры актыўным удзеле супрацоўнікаў сектара захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў 1-4 кастрычніка 2019 г. адбыўся міжнародны навукова-практычны семінар «Сучасныя канцэпцыі і практычныя метады захавання фітаразнастайнасці выездам. У працы семінара прынялі ўдзел 102 удзельнікі, 15 з іх з краін блізкага і далёкага замежжа (Латвія, Літва, Малдова, Расія, Украіна). Удзельнікі прадстаўлялі ўстановы НАН Беларусі - Цэнтральны батанічны сад, Інстытут лесу, Інстытут эксперыментальнай батанікі ім. В.Ф. Купрэвіча. Установы адукацыі – Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, экалагічны цэнтр дзяцей і моладзі г. Слонім. Актыўны ўдзел прынялі прадстаўнікі ААПТ - ДПУ "Нацыянальны парк "Белавежская пушча", ДПУ "Нацыянальны парк "Нарачанскі", ландшафтны заказнік "Азёры".

На базе сектара захавання і аднаўлення раслінных рэсурсаў выконваецца адукацыйная і асветніцкая праца. Тут праходзяць навучальныя заняткі і экскурсіі для студэнтаў біялагічных спецыяльнасцей, а таксама практыкумы па папулярызацыі біялагічных і прыродаахоўных ведаў для наведвальнікаў ЦБС НАН Беларусі.