Рэзка-араматычныя і лекавыя расліны Рэдкія і знікаючыя віды флоры Беларусі Кармавыя расліны Біяэнергетычныя расліны Рэдкія і знікаючыя віды флоры Беларусі ў калекцыі Цэнтральнага батанічнага сада НАН Беларусі Адной з экалагічных праблем, якія стаяць перад нашай рэспублікай і патрабуюць неадкладнага вырашэння, з'яўляецца захаванне біялагічнай разнастайнасці раслін як асновы гамеастазу прыродных экасістэм і захавання жыцця на зямлі. Глабальнае збядненне прыроднай флоры пад уплывам усё большага антрапагеннага прэса – адна з негатыўных экалагічных праблем. Трэба прызнаць, што неабходнасць захавання біялагічнай разнастайнасці расліннасці і, асабліва, рэдкіх і знікаючых відаў, выцякае не столькі з эстэтычнага значэння і рэсурснай каштоўнасці, карыснасці ў цяперашні час, колькі з той функцыянальнай ролі, якую яна выконвае ў кругавароце рэчывы і энергіі, забяспечваючы працэсы жыццядзейнасці ўсяго жывога на нашай планеце. Кожны зніклы від раслін цягне за сабой знікненне, прынамсі, 5 відаў бесхрыбтовых, існаванне якіх непарыўна звязана з гэтымі раслінамі. У справе захавання генафонду прыроднай флоры асаблівая роля адводзіцца батанічным садам. Размяшчаючы магчымасцямі вырошчвання раслін, у садах можна арганізаваць параўнальнае эколага-біялагічнае вывучэнне відаў і папуляцый у прыродзе і культуры, ацаніць магчымасць захавання іх у розных умовах на аснове пазнання заканамернасцяў росту, развіцця, аднаўлення і размнажэння, адаптацыйных уласцівасцяў, праходжання антагенетычнага развіцця і, тым самым самым падоўжыць існаванне знікаючых відаў, што складае адну з самых актуальных праблем сучаснасці. Актуальнасць гэтага напрамку работ таксама выцякае з абавязацельстваў, прынятых Рэспублікай Беларусь у сувязі з падпісаннем Канвенцыі па біялагічнай разнастайнасці (Рыа-дэ-Жанейра, 1992 г.), а таксама задач, выкладзеных у Нацыянальнай стратэгіі і плане дзеянняў па захаванні і ўстойлівым. выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці Рэспублікі Беларусь (1997 г.). Біяцэнтрычны падыход у рашэнні прыродаахоўных задач, трэба прызнаць, не дэкларатыўна, а вырашаць на справе практычныя задачы па выратаванні біялагічнай разнастайнасці прыроднай флоры ад дэградацыі, што яшчэ можна зрабіць, выкарыстоўваючы комплекс мер па рэальным захаванні генафонду. У ЦБС НАН Беларусі распрацоўка навуковых асноў аховы рэдкіх відаў прыроднай флоры праводзіцца з 1976 года, спачатку ў рамках прыродаахоўнай тэматыкі лабараторыі экалогіі і аховы прыроды пры біяцэналагічных даследаваннях прыродных комплексаў Прыпяцкага ландшафтна-гідралагічнага запаведніка, Налібоцкай пушчы8 тэматычным плане лабараторыі мабілізацыі раслінных рэсурсаў (біяразнастайнасці раслінных рэсурсаў). Культываванне рэдкіх відаў у батанічных садах - гэта дадатковы спосаб захавання іх генафонду і перадумова рэпатрыяцыі і аснова захавання відаў, якія знікаюць у прыродзе [Роля інтрадукцыі ў захаванні генафонду рэдкіх і знікаючых відаў раслін. М., Навука, 1984. 210 с.] Натуральная флора Беларусі адрозніваецца невысокай біяразнастайнасцю відаў травяністых раслін і асобныя з іх, стан якіх выклікае сур'ёзныя апасенні за іх далейшае захаванне на тэрыторыі рэспублікі, уключаны Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь. Паводле 3. Выдання Чырвонай кнігі (2005 год) спіс рэдкіх і знікаючых відаў раслін уключае 173 таксоны судзінкавых раслін: 3 - з аддзела дзераза - Lycopodiophyta, 1 - аддзела хвашчападобныя - Eguisetophyta, 7 - аддзела папарацепадобны – аддзела пакрытанасенных (кветкавыя) – Angyospermae (Magnoliophyta) [43]. Асабліва рэзка скарачаецца колькасць відаў лекавых і дэкаратыўных раслін пад уздзеяннем розных антрапагенных фактараў. Унясенне выгляду ў Чырвоную кнігу - гэта толькі першы этап у працяглым і складаным працэсе па яго захаванні ў складзе расліннага покрыва. Не менш важнымі з'яўляюцца спецыяльныя меры не толькі па захаванні ў натуральных цэнозах, але і мэтанакіраванае развядзенне іх у культуры - найбольш надзейны спосаб захавання exsitu, паколькі, гэтае мерапрыемства будзе спрыяць стварэнню резервных фондаў раслін і дасць магчымасць рэінтрадукцыі іх у натуральныя цэнозы. Асноўнымі задачамі аховы рэдкіх і знікаючых раслін з'яўляюцца: вывучэнне і аналіз геаграфічных і экалагічных умоў пасялення віду, вылучэнне з агульнага спісу відаў найбольш каштоўных, стварэнне калекцыйнага генафонду рэдкіх і знікаючых відаў Беларусі і банка семені, дэталёвае вывучэнне біялогіі і экалогіі з умовах культуры і параўнанне адзінкавых умоў з умовамі ў натуральных месцах вырастання. Генафонд рэдкіх і знікаючых раслін прыроднай флоры Беларусі ў калекцыі лабараторыі налічвае 109 відаў, якія адносяцца да 89 родаў і 41 сямейства. У 2010 годзе колькасць яго павялічылася на 14 відаў. Праведзена рэканструкцыя і закладзена новая экспазіцыя водных і прыбярэжных ахоўных раслін ва ўмовах ЦБС НАН Беларусі. Абгрунтаваны адаптацыйныя магчымасці рэдкіх і ахоўных раслін ва ўмовах культуры. З 109 відаў 74 або 67,9% ацэнены як высокаўстойлівыя ў культуры, праходзяць поўны цыкл развіцця, квітнеюць і плоданасіць; у 8 відаў (7,3%) - насенне завязаліся, але не выспелі і 27 відаў (24,8%) знаходзяцца ў вегетатыўным стане - асобныя расліны квітнеюць, але не плоданасіць. Дана ацэнка рэдкіх і ахоўных відаў калекцыі ЦБС НАН Беларусі па катэгорыях уразлівасці, прыведзены экасістэмы (лясы, лугі, балоты, рэкі, азёры) натуральных месцаў вырастання і колькасць відавога складу ў культуры і прыродзе. Вывучаны рэпрадуктыўныя здольнасці і спосабы размнажэння найбольш уразлівых відаў рэдкіх і знікаючых раслін калекцыі ЦБС НАН Беларусі ва ўмовах культывавання. Прыведзена перспектыва выкарыстання рэдкіх і ахоўных раслін у народна-гаспадарчым комплексе і медыцыне. Стварэнне і змест калекцыі жывых раслін ахоўных відаў флоры Беларусі і абгрунтаванне прыёмаў іх рэпрадукцыі забяспечвае практычную рэалізацыю адной з асноўных экалагічных задач, якія ўваходзяць у кампетэнцыю батанічных садоў, па захаванні рэдкіх і (ахоўных) раслін. Выкананне работ па зместу калекцыі рэдкіх (ахоўных) раслін флоры Беларусі, вывучэнні іх біялогіі і рэпрадуктыўнай здольнасці, а таксама фарміраванне насеннага фонду гэтых раслін і вырошчванне іх расады ў якасці страхавых фондаў, з'яўляецца адным з магчымых метадаў захавання знікаючых відаў, павелічэння іх колькасці і адпаведна пашырэнні культыгеннага арэала. Увядзенне ў культуру ахоўных відаў, якія маюць практычнае значэнне (лекавыя, харчовыя, дэкаратыўныя), дазваляе істотна знізіць антрапагеннае ціск на іх прыродныя папуляцыі, а такім чынам з'яўляецца эфектыўным метадам захавання ахоўных відаў у натуральных цэнозах. Сфарміраваны ў ЦБС НАН Беларусі калекцыйны генафонд рэдкіх і якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення раслін прыроднай флоры Беларусі з'яўляецца адзіным у рэспубліцы цэнтрам па вывучэнні і захаванні біяразнастайнасці ex situ і важнейшым экалагічным аб'ектам прапаганды і папулярызацыі ведаў аб раслінным свеце, правядзення экскурсійнага абслугоўвання , экалога-асветнай, экалога-адукацыйнай і экалога-выхаваўчай працы сярод моладзі і падрастаючага пакалення, а таксама для насельніцтва ў цэлым. Літаратура: Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія віды дзікарослых раслін, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення. / Гл. рэдкалегія: Л.І.Харужык (прадс.), Л.М.Сушчэня, В.І.Парфёнаў і інш. // Мінск: БелЭн, 2005. – 456с. Л.У. Кухарава студзень 2012 г.
